Bijzondere toerentallen
Er werd voortdurende geëxperimenteerd met andere snelheden. Voorbeelden hiervan zijn 24 toeren, 16 2/3 toeren en 8 1/3 toeren. De toerentallen 24 en 8 1/3 toeren heb ik in Europa nog nooit gezien maar in Amerika komen ze wel voor op oude grammofoons. Die werden vooral toegepast voor spraak en komen dan ook voor op zogenaamde schoolgrammofoons.
In Europa is er een periode geweest (1956 tot eind zestiger jaren) dat de 16 2/3 toeren instelling op grammofoons zat maar er zijn nauwelijks platen uitgegeven door de platen maatschappijen. In een RCA catalogus in de dertiger jaren van de vorige eeuw werd overigens al gewag gemaakt van platen met 16 2/3 toeren.
16 2/3 toeren
16 2/3 toeren is precies de helft 33 1/3 toeren waardoor de speeltijd werd verdubbeld van ca. 20 minuten naar 40 minuten. De groefbreedte bedraagt 0,0023 mm en de groefafstand 0,0046 mm. Deze groeven noemt men picogroeven. Deze platen moeten worden afgespeeld met een (de helft) dunnere naald met een (geringere) naalddruk van 2 gram. De groeven liggen zo dicht op elkaar dat bij bepaalde frequenties de modulatie van de groeven in elkaar kan overlopen.
Voor 16 2/3 toeren kan men gebruik maken van 2 mogelijkheden:
- De ene mogelijkheid is een microgroef te gebruiken die ook voor 33 1/3 toeren wordt gebruikt in combinatie met de daarvoor geschikte naald. Maar door de lagere snelheid in dezelfde groefbreedte, bereikt men niet dezelfde weergavekarakteristiek als bij 33 1/3 toeren. Bij 33 1/3 toeren kan men in de binnenste groeven nog frequenties van 12 khz. halen maar bij 16 2/3 toeren haalt men slecht 6 khz.
- Een andere mogelijkheid is kleinere groeven toe te passen. Dat zijn picogroeven die de helft zijn van de groeven van een 33 1/3 toerenplaat. Maar in dat geval is de horizontale uitwijking van de naald ook de helft van een 33 1/3 toeren plaat. Door deze geringere uitwijking van de naald ontstaat een aanzienlijke verlaging van de dynamiek (oorspronkelijke kwaliteit) van de plaat. Dit heeft vooral gevolgen voor hoge tonen. Bij spraak komen hoge tonen nauwelijks voor, vandaar dat 16 2/3 toeren platen met pico groeven vooral geschikt zijn voor spraak.
16 toeren platen en systemen kunnen grofweg worden ingedeeld naar 4 categorieën.
- Hi-Way HI-FI system van Chrysler
- Sprekende boeken en voordrachten
- Achtergrond muziek
- Gelimiteerde edities
HI-Way HI-FI Chrysler
Een van de toepassingen was een autogrammofoon voor Chrysler. Dit apparaat werd als optie toegepast in verschillende types auto's vanaf 1956. Technisch had Chrysler dit systeem vrij snel onder controle en alle testen, ook onder het rijden werden goed doorstaan. Er werden afspraken gemaakt met CBS om dit apparaat te produceren en platen te persen in het formaat wat we nu kennen als een singeltje (7 inch). Er werd een promotiecampagne gestart en een eerste serie van 18.000 stuks spelers lag klaar voor de verkoop.
Maar de verkoop kwam niet op gang waarvoor de partijen elkaar de schuld gaven (zoals wel vaker voorkomt). De één verweet de ander slechte kwaliteit te leveren en de ander beweerde dat er te weinig aan promotie werd gedaan en dat er onvoldoende aanbod van grammofoonplaten was. Omdat Chrysler een deal met CBS had gemaakt, waren er alleen maar grammofoonplaten van CBS beschikbaar en dat aanbod vond het publiek blijkbaar te mager.
Een ander belangrijk aspect was dat de 16 toerenplaten alleen op de Highway HI-FI konden worden gespeeld en niet op de platenspeler in de woonkamer. Tenminste zolang men nog niet over een functie 16 toeren op de grammofoon beschikte. Later is die functie wel op grammofoons verschenen, maar toen was het kwaad voor dit systeem al geschied.
Na enige tijd begonnen de verkochte spelers gebreken te vertonen met kostbare garantiereparaties waarna Chrysler besloot er mee te stoppen. Daarna heeft Chrysler nog kort geprobeerd om samen met RCA een 45 toeren autogrammofoon te verkopen. CBS bracht daarvoor een Elvis album uit met op het label een markering "For auto use only". Maar ook dit werd geen succes.
De grammofoonplaten waren extra dik, ongeveer twee keer de dikte van een normale 7 inch plaat. Dit werd gedaan om breuk zo veel mogelijk te voorkomen. In totaal zijn 42 platen uitgebracht voor dit systeem met artiesten als Doris Day, Mich Miller en Tony Bennet.
Sprekende boeken en voordrachten
Sprekende boeken zijn wel succesvol geweest totdat begin zestiger jaren de mogelijk kwam om geluid op tape op te nemen. De Audio Book Company in America was een grote uitgeverij die een groot aantal titels op de markt bracht. Er zijn verschillende afmetingen toegepast. 7, 10 en 12 inch maar aanvankelijk wel in 16 2/3 toeren met een microgroef (Later ging men over op 45 toeren maar toen wel met de pico groef). Dit soort boeken waren bedoeld voor blinde mensen. Het verhaal gaat dat het daarom wettelijk verplicht was om een 16 toeren instelling op een grammofoon aan te brengen. Ik waag dat te betwijfelen. Ik denk dat grammofoonfabrikanten anticipeerden op deze ontwikkeling en dachten dat 16 2/3 toeren de nieuwe standaard zou worden. Niets is minder waar gebleken en na verloop van tijd verdween die instelmogelijkheid op grammofoons.
De Audio Book Company bracht een groot aantal titels uit op plaat zoals The Autobiography of Benjamin Franklin, The Complete Sonnets of William Shakespeare, The Wizard of Oz en het oude en het nieuwe testament.
Het nieuwe testament op 24 grammofoonplaten. Pico groeven en 16 2/3 toeren.
Achtergrond muziek
Seeburg, bekend van de juke box, ontwikkelde het Seeburg Background System. Dit was bedoeld voor warenhuizen om het winkelende publiek te vermaken. Het systeem werd gevuld met 28 platen die aan beide zijden konden worden afgespeeld. Daarvoor had het element naalden aan weerszijden van het element. De afmeting van de platen is 9 inch en de snelheid 16 2/3 toeren. De platen werden regelmatig gewisseld waarvoor een abonnement diende te worden genomen. De vulling van dit apparaat werd aangepast aan de periode en in de kerstperiode werd kerstmuziek gespeeld.
16 toerenplaat uit een Seeburg Background System (uit mijn verzameling)
Onderstaande video heb ik "geleend" van YouTube.
Gelimiteerde edities
Op e-bay worden regelmatig 16 toerenplaten aangeboden. Daaruit blijkt dat ze wel gemaakt zijn maar in heel kleine oplages. Een voorbeeld is een zuid Afrikaanse persing van Chubby Checker uitgegeven door CBS. Er zijn meer CBS persingen in Zuid Africa bekend. Waarom dit in Zuid Africa gebeurde weet ik niet. Misschien had het iets te maken met rechten en kosten/opbrengsten. 16 toerenplaten bevatten veel nummers en voor elk nummer moesten rechten worden betaald. Dat zal deze platen duur hebben gemaakt waardoor het commercieel ook niet interessant was.
Kort samengevat kun je concluderen dat er verschillende snelheden kort of lang in de markt zijn geweest. 24 en 8 toeren is niks meer van gehoord behalve 8 toeren op schoolgrammofoons voor educatieve doeleinden. Er zijn serieuze pogingen gedaan 16 2/3 toeren wel in de markt te zetten. Er was te weinig aanbod van muziek waarschijnlijk door commerciële oorzaken. De snelheid was niet zo geschikt voor muziek waardoor feitelijk alleen spraak is toegepast. Uiteindelijk is dit toerental na 10 jaar een zachte dood gestorven en verdween deze instellingsmogelijkheid van de grammofoon.
bron: ik heb deze informatie verzameld op internet waarbij capsnews.org een belangrijke bron was. Verder heb ik boeken uit die periode doorgenomen waaronder "handboek voor grammofoon en stereotechniek" uit 1961